Auteursrecht: ontwikkelingen en problematiek

De oorspronkelijke bedoeling van het auteursrecht is het bevorderen van creatie van artistieke en culturele 'producten', door inkomsten te garanderen voor de makers van originele werken.

De eerste Nederlandse wet (1) rond auteursrecht dateert van 1912 (2) en wordt tot op heden regelmatig gewijzigd. Deze wet beschermt de rechthebbende van een werk van 'letterkunde, wetenschap of kunst' tegen het openbaar maken en verveelvoudigen van het werk. De Wet op de naburige rechten (3) dateert van 1993, vormt een aanvulling op de Auteurswet en beschermt uitvoerende kunstenaars, omroepen en producenten van geluidsdragers.

Op internationaal vlak (4) is onder andere de Berner Conventie uit 1886 van belang, die eveneens nadien regelmatig aangepast werd (5). Dit belangrijk internationaal verdrag rond auteursrecht was begin 2002 door een 150-tal landen ondertekend en regelt een aantal internationale afspraken rond auteursrecht. De Berner Conventie bevat onder meer de regeling dat geen enkele registratie, verklaring (bvb. een 'copyright notice' (6)) of andere formaliteit nodig is om auteursrecht op een werk te claimen. De Berner Conventie is een internationaal verdrag dat de rechten van auteurs behandelt; voor uitvoerende kunstenaars is de Conventie van Rome (7) van belang. In 1996 werd door het WIPO (World Intellectual Property Organization) (8) een tweetal internationale verdragen (9) uitgebracht die een verdere uitwerking van de eerdere Conventies inhoudt. Op Europees vlak wordt gestreefd naar een uniforme wetgeving voor alle lidstaten, die uiteindelijk in overeenstemming dient te zijn met deze wereldwijde WIPO-verdragen. (10)

Een 'werk' zoals beschreven binnen de Nederlandse Auteurswet, moet aan de volgende kenmerken voldoen:

• originaliteit -- het werk moet een eigen, persoonlijk karakter vertonen en het stempel van de maker dragen;
• het werk moet zintuiglijk waarneembaar zijn en vastgelegd in een tastbare vorm; ideeën kunnen dus niet auteursrechtelijk beschermd worden.

Diegene die het werk feitelijk maakt, is de maker in de zin van de auteurswet. Een uitzondering: wanneer iemand als werknemer (in dienstverband) een werk maakt, dan wordt de werkgever als de maker beschouwd. Freelancers behouden zelf de rechten; in dit geval moet de opdrachtgever elke keer toestemming vragen om het werk te publiceren of te herpubliceren. De opdrachtgever krijgt wel automatisch het recht om het werk te gebruiken voor het doel van de opdracht: een tijdschrift mag een in opdracht geschreven artikel één keer publiceren, maar moet bij herpublicatie telkens apart toestemming vragen.

De Nederlandse auteurswet bepaalt dat het auteursrecht van een werk vervalt "door verloop van 70 jaren, te rekenen van de 1e januari van het jaar, volgende op het sterfjaar van de maker". Deze termijn bedroeg in het verleden 50 jaar, maar is verlengd naar 70 jaar. Na het verstrijken van de termijn komt het werk in het publiek domein terecht.

Invloed van technische evoluties op het auteursrecht

Opeenvolgende technologische evoluties tot ongeveer het begin van de jaren '90 -- film, radio, televisie, kopieerapparaten, video- en geluidsrecorders, computerhardware en -software -- maakten het kopiëren op zich heel wat makkelijker dan oorspronkelijk het geval was toen de wetten rond auteursrecht eind 19de en begin 20ste eeuw het daglicht zagen. Toch is de systematiek van het auteursrecht door deze nieuwe technische middelen niet fundamenteel aangetast.

Door deze technologische evoluties zijn wel een aantal nieuwe soorten 'werk' ontstaan -- zoals software en databanken: technisch georiënteerde informatieproducten waarvoor eveneens auteursrechtelijke bescherming nodig werd. In 1999 is de databankenwet (11) van kracht geworden die auteursrechtelijke bescherming biedt voor verzamelingen van informatie. Dit kan van belang zijn voor culturele organisaties die eigen databases en archieven beheren, die deze informatie met andere instellingen wensen uit te wisselen en voor het publiek willen presenteren. Voor software zijn bijzondere rechtsregels opgenomen in de Auteurswet 1912.

De opkomst en groeiende populariteit van computernetwerken, het Internet en het World Wide Web vormt voor het auteursrecht een veel grotere uitdaging dan alle voorafgaande technische ontwikkelingen. De verspreiding en exploitatie van gedigitaliseerde kennis wordt vergemakkelijkt als nooit voorheen. Het Internet is voor culturele instellingen een ideaal platform om cultureel erfgoed aan een breed publiek te presenteren, maar daarmee komt de auteursrechtelijke bescherming van het werk in het gedrang. De uitwisseling van culturele content via het Internet heeft bovendien een uitgesproken internationaal karakter, wat de regelgeving complexer maakt. Het klassieke spanningsveld tussen het belang van het vergoeden van de maker enerzijds en het belang van ruime verspreiding en openbaarheid van culturele uitingen anderzijds komt hiermee sterk naar voren. Een heftige discussie over de zin of onzin van auteursrechtelijke bescherming in het digitale tijdperk wordt gevoerd, onder andere als gevolg van de veelbesproken problematiek rond 'peer to peer'-software waarbij muziek- en andere bestanden, meestal illegaal, door Internetgebruikers uitgewisseld worden. Er wordt uitgebreid onderzoek verricht naar technische oplossingen om het kopiëren en verspreiden van werken op digitale dragers te voorkomen; wetgeving rond auteursrecht bij digitale informatiedragers verstrengt. Door andere partijen en belangengroepen wordt de zin van het auteursrecht steeds meer fundamenteel in vraag gesteld: is het überhaupt nog realistisch om vast te houden aan moeilijk te handhaven regelgeving, en is het niet wenselijk (en misschien zelfs voordeliger voor de betrokkenen) om op zoek te gaan naar alternatieve economische modellen waarmee auteurs en kunstenaars in hun levensonderhoud kunnen voorzien?

Alternatieven voor auteursrecht (12)

In een digitale omgeving is het auteursrecht dus vaak niet het ideale instrument om de rechten van makers te beschermen. Daarom wordt voor de bescherming van digitale culturele 'producten' regelmatig een toevlucht genomen tot alternatieve methodes: contractuele maatregelen en technologische bescherming. Deze laatste (zgn. 'Digital Rights Management') kan tot stand gebracht worden via versleuteling of encryptie, wachtwoorden, elektronische 'watermerken'... methodes die voorkomen dat niet-geautoriseerde gebruikers toegang krijgen tot bepaalde informatie en die de commerciële exploitatie van online content mogelijk maken. Dergelijke technische systemen roepen ook de noodzaak op naar juridische bescherming van de technische bescherming ('anti-kraak-wetgeving').

In verhouding worden Digital Rights Management-systemen nog niet vaak gebruikt; ze komen vaak voor in combinatie met contractuele maatregelen. Technologische bescherming roept fundamentele kritiek op (13), omdat ze (naast auteursrecht en contractuele bescherming) een derde beschermingslaag voor informatiediensten vormt -- een vorm van 'overkill' die niet in overeenkomst is met de oorspronkelijke functie en bedoeling van het auteursrecht en die bovendien vooral de belangen van aanbieders en exploitanten behartigt, niet zozeer de belangen van auteurs. De verspreiding van cultuur en kennis in de samenleving -- de oorspronkelijke inzet van vergoeding van auteurs via het auteursrecht -- wordt door deze tendens zeker niet gestimuleerd. In een extreem doemscenario wordt auteursrecht door deze 'private' maatregelen zelfs volledig verdrongen, alsook de rol van het publieke domein.

Open source en het publieke domein

Contractuele bescherming van intellectuele eigendom is momenteel op het Internet wijder verspreid dan technologische beschermingsmaatregelen. Het tekstuele, interactieve karakter van het medium vormt een uitstekende voedingsbodem voor allerlei vormen van gebruikslicenties; iedereen is intussen vertrouwd met allerlei vormen van 'click-through' contracten. In principe zijn deze licenties rechtsgeldig; er kunnen problemen ontstaan waar licenties verder gaan dan de auteursrechtwetgeving.

Binnen softwareontwikkeling zijn gebruikslicenties een algemeen verspreide praktijk. Zogenaamde 'open source'-licenties (14) vormen hierbij een interessant fenomeen; dergelijke licenties worden gebruikt in de context van 'free software' en 'open source'-projecten, waarbij softwareontwikkelaars expliciet in staat gesteld worden om verder te bouwen op de code die door hun voorgangers ontwikkeld werd. De open source-licenties beschermen de identiteit van de oorspronkelijke auteurs maar laten ook het kopiëren, verspreiden en wijzigen van de code toe. Bij het economische model dat dit soort softwareontwikkeling begeleidt, worden inkomsten niet langer uit rechten op de software gehaald, maar uit complementaire diensten zoals exploitatie en ondersteuning. Dergelijke licenties zijn veelbelovend, omdat ze tegelijk de rechten van de makers beschermen, en een stimulans vormen voor het publieke domein. Het 'open content' model kan ook voor de culturele sector interessante alternatieven bieden; de bestaande 'open source' licenties hebben intussen hun juridische degelijkheid bewezen, maar rond de ontwikkeling van 'open content' licenties (15) voor allerlei vormen van culturele uitingen bestaat nog geen traditie en weinig praktijkvoorbeelden -- hopelijk kan dit in de toekomst veranderen.

Links

NRC Handelsblad -- Dossier Auteursrecht http://www.nrc.nl/dossiers/Auteursrecht/

Veel Voorkomende Vragen over het Nederlands auteursrecht http://www.iusmentis.com/auteursrecht/nl/vvv/

DEN -- thema "Auteursrecht in het digitale tijdperk" http://www.den.nl/thema/auteursrecht.html

Instituut voor Informatierecht http://www.ivir.nl/

De Waag: FAQ Publiek Domein 2.0 http://www.waag.org/faq_publiekdomein2.0/

Buma/Stemra http://www.bumastemra.nl/

Voetnoten

1. Voor een overzicht van Nederlandse wetgeving, zie http://www.ivir.nl/wetten/intellectuele-eigendom/nederland.html
   (terug)
2. Auteurswet 1912 http://www.ivir.nl/wetten/nl/auteurswet.html
   (terug)
3. Wet op de naburige rechten http://www.ivir.nl/wetten/nl/wnr.html
   (terug)
4. Voor een overzicht van internationale wetgeving, zie http://www.ivir.nl/wetten/intellectuele-eigendom/internationaal.html
   (terug)
5. Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works (WIPO, 1971) http://www.wipo.int/treaties/ip/berne/index.html
   (terug)
6. Over het samenstellen van een 'copyright notice': http://www.benedict.com/info/notice/notice.asp
   (terug)
7. Rome Convention for the Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting Organizations http://www.wipo.int/treaties/ip/rome/index.html
   (terug)
8. World Intellectual Property Organization http://www.wipo.int/
   (terug)
9. WIPO Auteursrechtverdrag http://www.minjust.nl/a_beleid/auteurswet/intreg/wppt.htm WIPO verdrag inzake uitvoeringen en fonogrammen http://www.minjust.nl/a_beleid/auteurswet/intreg/wct.htm
   (terug)
10. Voor informatie rond het afstemmen van de Nederlandse wetgeving op deze internationale verdragen, zie het dossier van het Ministerie van Justitie -- Consultatieproces Auteursrecht en Naburige Rechten in de Informatiemaatschappij http://www.minjust.nl/a_beleid/auteurswet/introductie/index.htm Europese wetgeving -- Auteursrecht-richtlijn 2001/29/EG http://www.ivir.nl/wetten/eu/auteursrecht-richtlijn.html
    (terug)
11. Tekst van de databankenwet: http://www.ivir.nl/wetten/nl/databankenwet.pdf
    (terug)
12. Voor een goed overzicht, zie o.a. hoofdstuk V in P.B. Hugenholtz: Het Internet: het auteursrecht voorbij? http://www.ivir.nl/publicaties/hugenholtz/preadvies.doc
    (terug)
13. Lawrence Lessig (Stanford Law School) is een bekend criticus van de tendens om 'intellectual property' te beschermen met technologische maatregelen. Zie http://code-is-law.org/ (Code and other laws of cyberspace). Zie ook de publicaties van Joost Smiers, o.a. Copyrights: a choice of no-choice for artists and third world countries; the public domain is losing anyway http://www.constantvzw.com/copy.cult/cjs1.html
    (terug)
14. Overzicht van 'open source' licenties http://www.opensource.org/licenses/index.html Overzicht van 'open content' licenties http://www.gnu.org/philosophy/license-list.html Voor een juridische benadering van de verschillende 'open source' licenties binnen softwareontwikkeling, zie Kamiel Koelman: Terug naar de bron: open source en copyleft, http://www.ivir.nl/publicaties/koelman/opensource.html Zie ook Donald K. Rosenberg: Evaluation of Public Software Licenses, http://stromian.com/Public_Licenses.html
    (terug)
15. Intussen zijn een aantal 'experimentele' open content licenties ontwikkeld, waaronder Open Content License -- http://www.opencontent.org/opl.shtml Free Art License -- http://artlibre.org/licence/lalgb.html Design Science License -- http://dsl.org/copyleft/ Zie ook http://dmoz.org/Computers/Open_Source/Open_Content/Licenses/ en Jan Newmarch: Open Content Licenses, http://pandonia.canberra.edu.au/opendoc/paper.html
    (terug)