De evolutie van DEAF

DEAF03 is de zesde editie van het Dutch Electronic Art Festival. DEAF bestaat sinds 1994 als festival dat de technologische ontwikkelingen binnen de kunst in een groter sociaal maatschappelijk kader plaatst. Het Dutch Electronic Art Festival is ontwikkeld vanuit de Manifestaties voor de Instabiele Media die ontstaan zijn in de tweede helft van de jaren tachtig. Elke editie van DEAF heeft een eigen thema dat vanuit verschillende invalshoeken wordt benaderd. Het onderlinge verband tussen de verschillende DEAF's komt naar voren als de verschillende thema's naast elkaar worden geplaatst. Elke DEAF kan gezien worden als een nieuw hoofdstuk in het verhaal over het artistieke gebruik van nieuwe technologie, waarbij er nieuwe informatie wordt toegevoegd maar ook wordt doorgebouwd op het reeds ter sprake gebrachte.

De thema's van DEAF

DEAF werd vooraf gegaan door vijf edities van de Manifestatie voor de Instabiele Media. De eerste manifestatie was er vooral op gericht om technologie als artistiek medium op de agenda te krijgen. Er werd nog geen gebruik gemaakt van gespecificeerde thema's maar er werd wel een basis gelegd voor de organisatie van de latere manifestaties en van de daaropvolgende DEAF's. De volgende manifestaties richtten zich respectievelijk op de mogelijkheden van telecommunicatie-apparatuur, op de bronnen van elektronische media en op de gevolgen die mechanische versnelling heeft op de publieke ruimte en sociale structuren.
Per manifestatie werd de thematiek specifieker. De thematische benadering maakte het mogelijk de consequenties van de technologische vooruitgang onder de aandacht te brengen buiten de gebruikelijke cirkel van ingewijden en specialisten. De thematische benadering had in de laatste van de manifestaties het niveau bereikt waaraan ook de inhoud van de daaropvolgende DEAF's voldeden. Hier kwam de potentie van een gespecificeerd thema heel duidelijk naar voren. Onder de titel The Body in Ruin werd de verhouding tussen het fysieke lichaam en technologie uitgediept. Nieuwe technologische snufjes worden meestal gemakkelijk en op grote schaal geaccepteerd maar de implicaties van al die ontwikkelingen gaan een stuk verder dan de meeste mensen zich realiseren. The Body in Ruin liet met een aantal voorbeelden zien wat de betekenis kan zijn voor de beleving en het begrip van het lichaam. In de bijbehorende manifestatiekrant werd het thema in een theoretisch kader geplaatst. Met behulp van een inleidende essay werden verschillende benaderingen uit verschillende vakgebieden naast elkaar gezet. Zo werd er aandacht besteed aan de uitbreiding van het lichaam met technische hulpmiddelen, dit geldt onder andere voor het waarnemingsvermogen en de snelheid van voortbeweging. Aan de andere kant was er aandacht voor de beperkingen die het lichaam oplegt aan de technologische toepassingen die ontstaan omdat het biologische en technologische niet altijd vloeiend op elkaar aansluiten. Beide benaderingen tonen een vertechnologisering van het fysieke lichaam als de volgende fase in de menselijke evolutie.

In 1994 werden de manifestaties vervangen door het Dutch Electronic Art Festival. Dit viel samen met de verhuizing van de V2_Organisatie van 's-Hertogenbosch naar Rotterdam. De eerste DEAF werd georganiseerd onder de naam Digital Nature. Net als bij de laatste Manifestatie werd het onderwerp vormgegeven door het accent te leggen op de gevolgen van de technologische ontwikkelingen. Ging het in The Body in Ruin over het lichaam van de mens, in Digital Nature ging het om de omgeving van de mens, en dan met name de omgeving die de mens met behulp van technologie zelf creeert. Er is een nieuwe dimensie bijgekomen in de vorm van een digitaal domein. Het is een dimensie die losstaat van de fysieke ervaring en daardoor op het eerste gezicht onverenigbaar lijkt met termen als leven en natuur. Met de invulling van DEAF94, liet V2_ echter zien dat de invulling van dergelijke definities een kwestie van perceptie is. Natuur gezien als biologisch systeem waar de mens geen invloed op heeft, wordt steeds zeldzamer in de wereld en is in een land als Nederland helemaal niet te vinden. Natuur verandert steeds meer in gecultiveerde groenvoorziening. Tegelijk beginnen steeds meer datapakketten zich te gedragen als levensvormen die specifiek zijn afgestemd op een digitale omgeving. De ontwikkelingen richting technologische levensvormen die organische kenmerken vertonen, onderstrepen dat het technologische domein flexibel dynamisch is. De menselijke invloed op de vormgeving van zowel de fysieke omgeving als op de digitale omgeving, duiden erop dat de verschillen tussen biologisch en technologisch minder groot zijn dan ze op het eerste gezicht lijken.
Tussen 1995 en 1998 gaat het element controle een grotere rol spelen in de thematiek van DEAF. Bij gebrek aan controle ontstaat een gevoel van onmacht, iets dat de meeste mensen liever vermijden. De behoefte aan controle speelt dan ook een belangrijke rol in de verdere ontwikkeling van bestaande technologie. Interfacing Realities in1995, richtte zich specifiek op de controle via de interface. Zonder interface is het digitale domein onbereikbaar en ongrijpbaar. De mogelijkheden van technologische apparatuur en elektronische netwerken worden niet alleen bepaald door de ingebouwde functies maar zijn voor een belangrijk deel afhankelijk van de bedienbaarheid. Zo wordt de bruikbaarheid van internet slechts gedeeltelijk bepaald door de inhoud en de structuur van het net. Uiteindelijk worden de mogelijkheden begrensd door de gebruikte computer en de kennis die de gebruiker van het internet en de eigen computer heeft. In DEAF96 komen de begrenzingen tussen het fysieke en het digitale domein aan bod. Grenzen zijn ook een vorm van controle maar op het internet zijn de grenzen tussen openbaar en prive niet altijd even duidelijk. Aangezien de uiteinden van het netwerk zich hier bevinden, heeft dit ook invloed op de grenzen tussen publiek en prive in de fysieke werkelijkheid. Het ongeluk lijkt de ultieme vorm van controleverlies te zijn. Dit vormt het thema van DEAF98, The Art of the Accident. Wederom speelde hier beschouwingen over de evolutie een belangrijke rol, in die zin dat toevallige omstandigheden en plotselinge gewelddadige gebeurtenissen evolutionaire processen beinvloeden. Er heeft een verschuiving plaatsgevonden van denken in objecten naar denken in processen. Binnen een proces zijn 'ongelukken' niet zozeer een verstoring van de voortgang als wel een onderdeel van het proces en zelfs het uitgangspunt om nieuwe mogelijkheden te onderzoeken. Een gebeurtenis die in eerste instantie wordt ervaren als ramp kan ervoor zorgen dat een ontwikkelingsproces plotseling een andere richting inslaat. Niet alleen in de evolutie van de natuur, ook bij wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen speelt het onverwachte een belangrijke rol. Technologie beschouwd als evolutionair proces is net zo goed onderhevig aan ongelukken, die niet alleen problemen veroorzaken maar ook tot nieuwe inzichten kunnen leiden. Een ongeluk is hierdoor niet alleen een verlies aan controle maar ook een mogelijkheid om nieuwe ontdekkingen te doen.
Een ander element van de technologische vooruitgang is dat de betekenis van tijd verandert. DEAF_00 stelde de veranderingen in het concept tijd centraal. Onder de naam Machine Times werd de betekenis van tijd in verschillende situaties ter discussie gesteld. Zo kan afstand niet langer in termen van tijd worden gedefinieerd. Afstand is op de elektronische snelweg irrelevant, tussen het versturen en ontvangen van informatie bestaat nauwelijks nog een tijdsverloop en dat is niet afhankelijk van werkelijke afstand maar van technische gegevens. De nadruk lag op de consequenties voor de sociale structuren. Er is, naast de historische tijdsbeleving, een geintensiveerde vorm van tijd ontstaan waarin vertrek en aankomst op hetzelfde moment plaatsvinden. Een gevolg is dat informatieoverdracht op een hoger niveau is getild. Er staat de mens een enorm netwerk aan informatie ter beschikking in de vorm van eindeloze data. Het is de gebruikte apparatuur die bepaald hoeveel tijd het kost om de informatie beschikbaar te maken.
DEAF03 richt zich op de implicaties die het leggen van relaties tussen verschillende data met zich meebrengt. De wereld is veranderd in een groot archief waarin zowel historische als hedendaagse informatie zonder hierarchisch onderscheid ligt opgeslagen. De ontsluiting van de juiste informatie wordt een steeds belangrijker onderwerp, juist omdat er zo veel informatie beschikbaar is. Een manier om informatie toegankelijk te maken is door het zichtbaar te maken. Voor deze visualisering zijn verschillende strategieen mogelijk die binnen DEAF03 onder de aandacht gebracht worden.

Elementen van het programma

Belangrijke motivaties voor het organiseren van de manifestaties en later de DEAF's, waren het verankeren van technologisch georienteerde kunst in de maatschappij, evenals het verbeteren van de onderlinge informatie uitwisseling tussen kunstenaars, muzikanten, technici en wetenschappers. Door in de programmering een combinatie te maken tussen tentoonstellingen, optredens, performances en seminars, werd het mogelijk een breed beeld te geven van de ontwikkelingen. De combinatie van verschillende vakgebieden als basis van DEAF, werd al in de eerste Manifest voor de Instabiele Media gelegd. Als uitgangspunt werd het Manifest voor de Instabiele media geschreven. Deze tekst heeft de vorm van een aantal statements waarin het begrip instabiele media wordt toegelicht als zijnde alle media waarbij gebruik gemaakt wordt van elektronenstromen en frequenties. Het gebruik van instabiele media wordt hierin gerechtvaardigd met verwijzingen naar de quantummechanica en de grootschalige beschikbaarheid van apparatuur.
In vergelijking met de latere DEAF's, waren de eerste Manifestaties nog bescheiden van opzet. Een aantal optredens, een lezing, enige installaties samengebracht in een expositie, een videopresentatie en twee films vormden de basis van de eerste Manifestatie. Vanaf de eerste manifestatie heeft de V2_Organisatie ook samenwerking gezocht met andere organisaties, zowel binnen als buiten Nederland. Deze basis is in de loop van de tijd verder uitgebreid. De ene lezing werden een aantal lezingen en uiteindelijk een compleet programma van symposia en seminars. De exposities werden steeds ruimer opgezet, met meer werk op meerdere locaties. Bovendien werden er vanaf DEAF94 workshops georganiseerd die verband hielden met de thematiek van het festival. Tot slot werd DEAF96 nog uitgebreid met 'de avonden van'. Op drie verschillende avonden kreeg steeds een ander daartoe genodigde de kans om zelf een programma samen te stellen. De inhoud is geheel afhankelijk van de gastcurator en kan bestaan uit performances, lezingen, discussies of wat dan ook, alles uitgezocht volgens de visie van de samensteller. Dit programmaonderdeel was niet opgenomen in DEAF98 maar werd voor DEAF_00 weer in ere hersteld en ook bij DEAF03 zijn deze avonden weer onderdeel van het programma.
De symposia bij DEAF vormen samen met de boeken c.q. catalogi de theoretische pijlers van DEAF. Het is een platvorm geworden waar een internationale groep van wetenschappers, theoretici, kunstenaars en sociologen elkaar en het belangstellende publiek informeren over actuele ontwikkelingen. Geplaatst binnen een filosofisch of wetenschappelijk kader, komen er thema's aan de orde op het gebied van kunst, samenleving en technologie. De symposia zijn voortgegroeid uit de lezingen die al rond de eerste manifestaties werden georganiseerd. Bij de manifestatie in 1987 was dat een lezing. Rond de manifestatie in 1993 was dit al uitgegroeid tot een symposium dat een hele dag in beslag nam en waarin verschillende gastsprekers van verschillende nationaliteiten hun visies uiteen konden zetten. In DEAF94 werd dit nog verder uitgebouwd tot een tweedaags symposium.

Het internet en de website

Vanaf DEAF94 werd het internet een steeds belangrijker onderdeel van het festival. In eerste instantie ging het alleen om websites die als onderdeel van het DEAF programma werden gepresenteerd, maar vanaf 1996 kwam er ook een specifieke festivalsite. Voor DEAF94 maakte de V2_Organisatie nog gebruik van de server van de VPRO. Tijdens deze DEAF was het project The Collective Collage interactief te bezoeken. Het net als artistieke ruimte werd in DEAF95 verder uitgewerkt. Zo werd er binnen het DEAF-programma ruimte vrijgemaakt voor wiretap. Wiretap is begin 1995 ontwikkeld als regelmatig terugkerend event waar in informele sfeer aandacht wordt besteed aan ontwikkelingen die kunstenaars maken op technologisch gebied. In wiretap 1.06, de editie van wiretaps die aan DEAF95 was verbonden, kwamen verschillende mogelijkheden van het internet aan bod, ten eerste als interactieve on-line-omgeving in het project Crossings, ten tweede als ruimte voor culturele censuur in de File Room en als laatste als digitale ontmoetingsplaats in The Meeting Point waarin kunstmatig gecreeerde afstand en ruis het communicatieproces beinvloedden. Deze on-line projecten waren niet alleen thuis te bezoeken, voor de periode van DEAF95 was de foyer van Lantaren/Venster omgebouwd tot cybercafe onder de naam Digital Dive. Hier konden websites en cd-rom's bekeken worden die betrekking hadden op het DEAF-programma. Digital Dive is sindsdien een vast onderdeel van DEAF.
Dat het internet een steeds belangrijker plaats ging innemen, blijkt ook uit de ontwikkeling van een specifieke festivalsite. Deze website krijgt een steeds belangrijker plaats als publiek domein voor DEAF. Het voordeel is dat via de website makkelijker een internationaal publiek te bereiken is dan met exposities en evenementen in de fysieke ruimte van de stad Rotterdam. Bovendien biedt het web andere vormen van visualisatie en participatie, het vormt een uitbreiding van de realiteit met een digitaal gebied. SoftSite was een project waarin de nadruk lag op het feit dat het digitale domein niet gebonden is aan de natuurwetten van de fysieke ruimte maar volgens eigen regels functioneert. Als een soort van flexibele architectuur, veranderde de structuur van de site onder invloed van de bezoekers van de site. Naast nieuwe mogelijkheden brengt het web ook unieke problemen met zich mee. In DEAF98 werd een deel daarvan uitgelicht door de instabiele site waar onbedoelde 'ongelukken' in de vorm van de digitale crash centraal stonden. Naast de mogelijkheid om projecten aan te bieden, kan de website ook gebruikt worden als digitale festivalkrant waarop onder andere de agenda van het festival te raadplegen is. Achtergrondinformatie werd vanaf DEAF96 geboden in de vorm van bookmarks waarmee de bezoekers specifiekere informatie over DEAF-onderwerpen en participanten konden vinden. De website werd vanaf DEAF98 ook gebruikt voor live verslaggeving bij performances en symposia. Dankzij het gebruik van de e-mail kon het publiek dat de evenementen on line volgde sindsdien ook participeren door bijvoorbeeld vragen te stellen aan sprekers en meningen geven tijdens discussies.

Publicaties rond DEAF

De publicaties rond DEAF zijn in de loop der tijd steeds verder ontwikkeld. Voor DEAF94 was er buiten de festivalkrant nog geen boek of catalogus beschikbaar. Deze krant leek qua vormgeving, opbouw en informatieverstrekking sterk op het krantje dat de vijfde Manifestatie voor Instabiele Media, The Body in Ruin, begeleidde. Het thema werd geintroduceerd met een theoretisch georienteerde essay. Verder bevatte de festivalkrant korte beschrijvingen van het tentoonstellingsgedeelte, het symposium en live evenementen. In eerste instantie werd ook DEAF95 nog niet begeleid door een boek maar door een festival magazine. Later, in 1997, is er alsnog een boek uitgegeven. Het boek Interfacing Realities draagt dezelfde titel als DEAF95 maar kreeg door het late verschijnen niet de kans om tijdens DEAF95 als theoretische context te werken. Het programma-onderdeel East meets West tijdens DEAF96 werd begeleid door een reader die diende als theoretische onderbouwing maar verder werd DEAF96 niet begeleid door een boek. Wel was er wederom een magazine beschikbaar. Bij DEAF98 The Art of the Accident hoorde wel een boek onder dezelfde titel. Hierin werd een combinatie gemaakt van een catalogusfunctie waarin installaties en projecten werden beschreven en van de theoretische onderbouwing in de vorm van essays en interviews. In Machine Times, het begeleidende boek bij DEAF_00, is voor dezelfde combinatie gekozen en ook bij DEAF03 wordt een dergelijk boek uitgegeven.
De publicaties die de DEAF's begeleiden, vereisen veelal een zeker intellectueel niveau van de lezer. Zeker de essays die door deskundigen zijn geschreven, hebben een wetenschappelijk karakter en zijn zonder voorkennis niet altijd gemakkelijk te volgen. Het is mogelijk dat het niveau van de teksten een afschrikkende werking heeft op het grote publiek maar aangezien het de doelstelling van de V2_Organisatie is om theorie en praktijk te integreren is dat onvermijdelijk. Voor een bezoek aan de exposities of een bijdrage aan de interactieve webprojecten is kennis van het theoretische kader echter niet noodzakelijk zodat het theoretische niveau in principe geen nadelige consequenties hoeft te hebben op de belangstelling van het publiek.

De afgelopen jaren heeft het Dutch Electronic Art Festival zich ontwikkeld tot internationaal referentiepunt voor ontwikkelingen op het gebied van nieuwe media. Begonnen als Manifestatie voor de Instabiele Media in een tijd dat er nauwelijks aandacht was voor de invloeden van nieuwe technologie, is het festival in de afgelopen vijftien jaar uitgegroeid tot een breed platvorm voor zowel kunstenaars als techneuten, wetenschappers en theoretici. Doordat de thematiek van het festival is afgestemd op eigentijdse ontwikkelingen, leveren de Manifestaties en de DEAF's samen een overzicht van de technologische en theoretische ontwikkelingen vanaf midden jaren tachtig tot het heden op zowel artistiek als sociaal gebied. De ontwikkelingsgeschiedenis van het Dutch Electronic Art Festival beschrijft zodoende de ontwikkelingsgeschiedenis van de instabiele media.

Yvette van Nierop, 15 Dezember 2002.

Document